Sài Gòn – 20 biểu tượng không thể mất

Phúc Tiến (PK 1973)

(nguồn: https://www.thesaigontimes.vn/298974/sai-gon–20-bieu-tuong-khong-the-mat.html)

(TBKTSG) – Sài Gòn 2020 có những biểu tượng gì xứng đáng? Chuyện ấy chắc còn nhiều bàn cãi. Trong khi ấy, Sài Gòn thế kỷ 19 và 20 đã khắc ghi nhiều biểu tượng trong tầm mắt và tâm hồn hàng hàng thế hệ.

Đại lộ Hoàng Thành và Đại lộ Bờ sông

Theo ghi chép của Petrus Trương Vĩnh Ký, từ năm 1790, khi thành Gia Định được xây dựng, đã có con đường Thần Đạo dành cho vua, bắt đầu từ Rạch Thị Nghè (Xưởng Chu Sư sau này là Ba Son) chạy qua Cột cờ giữa thành (vị trí Nhà thờ Đức Bà ngày nay) đến cổng phía Tây (khu vực vườn Tao Đàn). Từ năm 1790-1802, cung vua (Nguyễn Ánh) được đặt trên phần đất hiện tại – nơi đặt tòa nhà German House và khách sạn Intercontinental. Cả Hoàng Thành Gia Định hơn 10 héc ta được xây trên nền đất làng Tân Khai mở rộng. Chính đất làng Tân Khai là nơi đặt tổng hành dinh của Thống chế Nguyễn Hữu Cảnh khi thay mặt chúa Nguyễn lập ra Phủ Tân Bình – tên chính thức đầu tiên của Sài Gòn năm 1698.

Sau khi xâm chiếm thành Gia Định năm 1859, người Pháp đặt các cơ quan đầu não về hành chính và quân sự, dọc theo con đường Thần Đạo. Họ đặt tên đường là đại lộ Norodom (hiện giờ là đại lộ Lê Duẩn), trải dài từ Dinh Toàn Quyền (Dinh Thống Nhất) đến Thảo Cầm Viên. Tại khu vực đại lộ này, nếu thực hiện đào khảo cổ, chắc chắn sẽ tìm ra nhiều dấu tích kỳ thú của Sài Gòn cổ xưa.

Cuối đại lộ, một phần khuôn viên thành Gia Định xưa được người Pháp dùng làm trại lính thuộc địa, sau năm 1963 trở thành khuôn viên Đại học Dược khoa và Văn khoa. Từ cổng trại lính ra đến xưởng Ba Son, đoạn đường này từ năm 1865 được đặt tên là Citadelle (Thành trì). Còn đoạn từ Ba Son chạy thẳng đến ngã ba sông Sài Gòn và kênh Bến Nghé, người Pháp gọi đó là Đại lộ Napoleon (nay là đại lộ Tôn Đức Thắng). Đây là đại lộ chạy dọc bờ sông có nhiều kiến trúc tiêu biểu cho cuộc sống sôi động của một cảng thị lớn, bao gồm Cột cờ Thủ Ngữ, tòa nhà Hải quan và Nhà Rồng (bộ ba được xây dựng những năm 1860). Về sau, dọc đại lộ có thêm các tòa nhà và cảnh quan ý nghĩa không kém: Công ty Đường thủy Nam Kỳ (nay là khách sạn Riverside), tượng Trần Hưng Đạo, bến phà Thủ Thiêm, khách sạn Majestic… Nối tiếp đại lộ bờ sông, chạy dọc theo kênh Bến Nghé, đoạn từ Cầu Móng đến chợ Cầu Ông Lãnh là khu vực tài chính với các tòa nhà của Ngân hàng Đông Dương, Ngân hàng Hongkong and Shanghai (hai tòa nhà nay thuộc Ngân hàng Nhà nước), Phòng Thương mại (nay là Thị trường Chứng khoán)…

Cả hai đại lộ Hoàng Thành và Bờ Sông hợp nhau thành một cánh cung di sản vàng. Đó chính là biểu tượng tiêu biểu của một Sài Gòn văn hiến và giao thương lâu đời.

 

Chợ Bến Thành và tòa nhà Hỏa xa

Cái tháp đồng hồ vuông vức độc đáo của Chợ Bến Thành, ra đời từ năm 1914, đã nhanh chóng trở thành biểu tượng của Sài Gòn. Chợ Bến Thành và các khu phố chung quanh bao gồm cả đường Lê Lợi, Hàm Nghi, Lê Thánh Tôn, Calmette, Yersin hợp cùng khu nhà ga xe lửa trở thành một phức hợp trung tâm thương mại – giao thông đầu mối lớn chưa từng có của Nam bộ.

Nhà ga xe lửa Sài Gòn, ra đời cùng năm với Chợ Bến Thành là nhà ga đường sắt trung tâm đầu tiên của Đông Dương, nối Sài Gòn với miền Tây vựa lúa và tỏa ra miền Đông lên tới miền Trung và miền Bắc. Sau năm 1978, nhà ga này được dời ra Thủ Đức, phần đất nhà ga trở thành công viên 23/9 và bến Metro. Tuy nhiên, phía đối diện công viên, hiện vẫn còn tòa nhà trụ sở Công ty Hỏa Xa Đông Dương, nay là trụ sở Công ty Đường sắt 3. Cả khu vực Chợ Bến Thành và nhà ga xe lửa cũ đang hợp thành một khu phố di sản độc đáo, kết hợp đầy đủ các yếu tố thương mại và giao thông, văn hóa và du lịch, chính trị và lịch sử, quy hoạch và kiến trúc. Thật điên rồ, nếu có ai đó âm mưu xóa bỏ chợ Bến Thành và tòa nhà Hỏa xa cùng các ô phố chung quanh để thay vào đó những shopping center và cao ốc chọc trời hào nhoáng!

 

Chợ Bình Tây và Chợ Lớn

Khu vực quận 5, 6 và một phần quận 10 và 11 là đất Chợ Lớn xưa. Nơi đây là “Phố Tàu” do người Hoa, người Việt và nhiều cư dân khác cùng xây đắp từ thế kỷ 17. Trong đó, chợ Bình Tây, ra đời năm 1928, ngay từ tên gọi và kiểu dáng kiến trúc đã cho thấy hình ảnh xuyên văn hóa Đông Tây, hỗn hợp các yếu tố Hoa – Việt – Pháp. Chợ Bình Tây ngoài vai trò trung tâm đầu mối bán sỉ nông sản và hàng công nghiệp cho cả miền Nam, nhất là khu vực đồng bằng sông Cửu Long, hiện còn là điểm thu hút du khách nước ngoài. Rải rác khắp Chợ Lớn đang còn nhiều các dãy phố xưa, nhà cổ, hội quán, đền miếu – dấu tích của một Trung Hoa đa dạng: Quảng Đông, Phúc Kiến, Triều Châu…

Nếu có một kế hoạch tổng thể liên kết quy hoạch – thương mại – du lịch – văn hóa – lịch sử – dân tộc một cách hiệu quả thì Chợ Lớn sẽ càng hấp dẫn du khách trong và ngoài nước. Chợ Lớn sẽ không kém các Phố Tàu nhộn nhịp ở San Francisco, New York (Mỹ) hay Penang, Malaca (Malaysia), Singapore, Hồng Kông.

 

Nhà Bưu điện và Viện Pasteur

Đây là hai kiến trúc có thể coi là hai tòa lâu đài Khoa học – một biểu tượng cho sức mạnh công nghệ của Sài Gòn từ rất sớm. Thật vậy, tòa nhà Bưu điện trung tâm, hoàn thành năm 1891, là kiến trúc duy nhất ở Việt Nam trên mặt tiền có các bảng tên vinh danh các nhà phát minh như Arago, Volta, Faraday, Franklin, Galvani… Trên thế giới, rất hiếm các nhà bưu điện trung tâm được thiết kế với dáng vẻ lộng lẫy và họa tiết liên quan khoa học như vậy. Vào thời ấy, và cho đến bây giờ, công nghiệp viễn thông là ngành kinh tế – kỹ thuật không thể thiếu trong đời sống của Sài Gòn.

Viện Pasteur Sài Gòn, thành lập năm 1891 (lúc đầu đặt tại nhà thương Hải quân, nay là Bệnh viện Nhi đồng 2), là chi nhánh nước ngoài đầu tiên của Viện Pasteur Paris. Từ năm 1918, Viện dời qua địa điểm rộng lớn hiện giờ. Các thành tựu nghiên cứu về vi trùng học, ký sinh trùng, côn trùng, sinh hóa và nhiều loại bệnh nhiệt đới của Viện Pasteur Sài Gòn là đóng góp không nhỏ của Việt Nam cho nền y tế thế giới. Mong sao, nay mai sẽ có các Bảo tàng Bưu chính – Viễn thông và Bảo tàng Y học mở ra tại hai tòa lâu đài có kiểu dáng châu Âu cổ điển duyên dáng này.

 

Trường Cao Thắng và trường Petrus Ký

Sài Gòn không chỉ là thành phố của giao thương và công nghệ, mà còn là trung tâm đào tạo nhân lực lớn cho cả nước từ rất sớm. Trường Cơ khí và hàng hải Á châu (nay là trường Cao Thắng), thành lập năm 1906 là biểu tượng của giáo dục nghề nghiệp. Còn trường trung học Petrus Trương Vĩnh Ký (nay là trường Lê Hồng Phong), ra đời năm 1927, là biểu tượng của giáo dục tinh hoa, nơi đào tạo học sinh giỏi.

Điều rất thú vị, tháp đồng hồ của hai ngôi trường đều mang kiểu dáng cách điệu của Khuê Văn Các – Quốc tử giám Hà Nội. Người Pháp xây dựng nhiều trường học mang dáng dấp châu Âu ở Sài Gòn nhưng với hai trường này vẫn thể hiện nét văn hóa Việt Nam trong kiến trúc.

 

Nhà hát lớn và cụm khách sạn Continental-Caravelle

Sài Gòn có Nhà hát lớn, người xưa gọi là Nhà hát Tây từ năm 1900, sớm hơn Nhà hát lớn Hà Nội. Hai bên nhà hát là những khách sạn “huyền thoại” đã đi vào tiểu thuyết của Graham Green, bao gồm Continental (xây xong bốn tầng như hiện tại vào năm 1905) và Caravelle (xây dựng năm 1959 trên nền của nhà hát có từ năm 1881).

Cả ba được quy hoạch nằm trong một quảng trường rộng rãi và cân đối, là nơi chốn yêu kiều, đã đi vào rất nhiều phim ảnh lịch sử và ký ức gia đình. Bộ ba này là biểu tượng văn hóa và du lịch sang trọng của Sài Gòn.

 

Đường Catinat và đường Charner

Hai con đường kiều diễm sánh đôi song hành đã trở thành cổ tích nhưng vẫn mang những dấu ấn hiện đại. Năm 1865, người Pháp đặt tên con đường từ trung tâm thành Gia Định ra bến sông Sài Gòn là Catinat, bây giờ là đường Đồng Khởi. Con kênh Chợ Vải chạy song song với đường Catinat, sau khi bị lấp hoàn toàn năm 1887, mang tên đại lộ Charner, sau năm 1955 là đại lộ Nguyễn Huệ.

Hai con đường mang hình ảnh của các phố phường Paris nhộn nhịp quán cà phê, nhà hàng, cửa hiệu quý phái. Đường Catinat còn là địa chỉ của nhiều tòa báo, nhà in, nhà sách tấp nập văn nhân, báo giới, trí thức, thư sinh. Đường Charner với bách hóa Charner và “bồn kèn” – nơi biểu diễn nhạc, và rồi bồn phun nước giữa giao lộ, đã trở thành tượng đài trung tâm Sài Gòn trong tâm khảm nhiều thế hệ.

 

Nhà thờ Đức Bà và “Vatican nhỏ”

Sài Gòn có nhiều nhà thờ và tu viện Công giáo là những kiến trúc đẹp, thể hiện sự giao hòa văn hóa Đông – Tây. Nhà thờ Đức Bà, hoàn thành năm 1880, có thêm hai tháp chuông năm 1895, từng là tòa nhà cao nhất Sài Gòn (khoảng 57 mét) vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Tháp chuông nhà thờ từng là một cột mốc định hướng cho tàu thuyền từ xa vào đến thành phố. Cách không xa giáo đường to đẹp này là tu viện Saint Paul và đại chủng viện Joseph (gần xưởng Ba Son, trên đường Tôn Đức Thắng). Hai cơ ngơi này nằm sát nhau, được xây dựng từ những năm 1860. Bên trong còn đó nhiều cây cổ thụ, nguyện đường, tòa nhà xưa, hợp thành khung cảnh an bình thánh thiện, như một “Vatican nhỏ”.

 

Lăng Ông và đền Ngọc Hoàng

Thờ cúng các danh nhân, thờ cúng Phật hòa chung với nhiều vị thánh thần khác là một tín ngưỡng đặc biệt, rất Việt Nam. Lăng Ông và đền Ngọc Hoàng (còn gọi là chùa) là những không gian tiêu biểu cho tín ngưỡng trên ở Sài Gòn. Tại Lăng Ông, người dân phụng thờ Tả quân Lê Văn Duyệt – người thay mặt vua Nguyễn toàn quyền quản trị đất Nam bộ và Sài Gòn. Quần thể đền thờ và Lăng được xây dựng theo kiến trúc cổ truyền, hoàn thành vào những năm 1910. Riêng cổng tam quan duyên dáng, chỉ mới có từ những năm 1950, từng là biểu tượng văn hóa và du lịch thời đó. Không phải ngẫu nhiên, Tổng thống Mỹ Obama đã chọn Đền Ngọc Hoàng là địa chỉ văn hóa duy nhất mà ông viếng thăm khi đến thành phố năm 2016. Đền Ngọc Hoàng, ra đời vào những năm đầu thế kỷ 20, có kiến trúc và cách sắp đặt giao hòa tín ngưỡng và văn hóa của người Hoa và người Việt.

 

Bộ tứ Dinh thự trung tâm Sài Gòn

Dinh Pháp Lý (Tòa án thành phố) hoàn thành năm 1885, nằm vuông góc với dinh Thống đốc Nam Kỳ được xây dựng năm 1890. Những năm 1950, dinh Thống đốc mang tên Dinh Gia Long, bây giờ là Bảo tàng thành phố. Cả hai dinh thự nguy nga là biểu tượng cho hệ thống hành pháp và tư pháp của cả Nam bộ, chứ không riêng đất Sài Gòn. Trong khi ấy, Dinh Thượng Thơ (số 59-61 Lý Tự Trọng, hiện là trụ sở của Sở Thông tin và Truyền thông và một phần Sở Công Thương) đấu lưng vào Dinh Xã Tây (sau năm 1955 là Tòa Đô Chánh, nay là trụ sở HĐND và UBND TPHCM) là biểu tượng của hệ thống hành chính Sài Gòn – Chợ Lớn – Gia Định từ cuối thế kỷ 19 đến giờ. Cả bộ tứ dinh thự và các con đường đầy cây xanh chung quanh tạo thành một tứ giác di sản quý hiếm ngay giữa khu trung tâm Sài Gòn.

20 biểu tượng di sản cho một thành phố có tuổi đời hơn 320 năm không phải là nhiều, không phải đã trọn vẹn. Song ngay trong từng biểu tượng, bạn sẽ còn tìm thấy không chỉ 100 mà còn là 1.000 những câu chuyện ký ức riêng chung, đã và đang không thể phai tàn.