Bịnh Cao Huyết Áp

Bác sĩ Phan Giang Sang

(trích TUYỂN TẬP PHAN GIANG SANG III – Y HỌC VÀ ĐỜI SỐNG 2016)

Bịnh cao huyết áp (CHA) là bịnh rất thông thường. Không những người lớn tuổi mới có mà trẻ thơ cũng có thể có. Tuy nó rất thông thường nhưng đừng ỷ y, vì nó có thể gây ra những biến chứng vô lường cho tim mạch, thận và thần kinh. Nó có thể giết quý vị một cách rất nhanh chóng, mà nó cũng có thể làm quý vị tàn phế suốt đời. Nếu bị cao huyết áp mà cộng thêm tiểu đường, máu có mỡ, uống rượu và hút thuốc thì càng nguy hiểm thêm.

Bên Mỹ có 65 triệu người mắc bịnh nầy. Riêng ở Úc có 10/100 đàn ông và 7/100 đàn bà mắc phải bịnh nầy. Như vậy Úc có cở 2 triệu người bị CHA.

TÌM HIỂU TẠI SAO BỊ CAO ÁP HUYẾT

Trái tim có bốn ngăn: tâm nhĩ mặt và trái, tâm thất mặt và trái. Mỗi lần tâm thất trái co thắt hay thu tâm thì máu được tống ra ngoài để lưu thông khắp nơi hầu nuôi cơ thể. Máu dơ hay đen từ phổi trở về tim qua tâm nhĩ mặt, rồi xuống tâm thất mặt. Tâm thất mặt co thắt, máu sẽ chạy ra và vận chuyển lên phổi qua động mạch phổi để lọc sạch bằng cách nhả thán khí CO2 và hấp thụ dưỡng khí O2. Máu sạch hay đỏ từ phổi theo tỉnh mạch phổi trở về tim, vào tâm nhĩ trái, rồi xuống tâm thất trái. Nó căng phồng trái tim, đó là thời kỳ trương tâm. Chu kỳ lưu thông máu huyết sẽ tái diễn lại.

 Trong cơ thể bình thường, mạch máu được coi như ống nước và trái tim được coi như cái máy bơm nước. Khi máu bơm ra sẽ trương nó lên, càng bơm thêm thì áp lực sẽ gia tăng, nếu nó giữ nguyên đường kính. Ngược lại nếu không bơm thì nó sẽ xệp xuống.

Cơ năng của chúng phải tùy thuộc nhiều yếu tố như: kích thích tố hay hóa chất xúc tác, dòng điện từ hệ thần kinh. Ngoài ra nó còn tùy thuộc vào sự xúc cảm, tâm thần, thuốc men, đồ ăn thức uống và những hoạt động hằng ngày.

Hơn nữa nó còn tùy thuộc vào sự dai dẻo, đường kính mạch máu có thể bị nghẹt do chất cholesterol và triglyceride bám vào thành mạch máu. Nó làm cho thành mạch bị giòn đi, đường kính  nó nhỏ hẹp lại, gây cản trở máu lưu thông, và làm giảm lưu lượng máu xuống.

Ðo Máu

Muốn đo máu phải nằm hay ngồi; tư thế phải ngay ngắn; không được co cứng bắp thịt, không suy nghĩ. Máy đo máu đặt ở tay trái hay mặt đều được cả nhưng tốt hơn hết là tay trái. Cánh tay nên ở tư thế không hoạt động tức hơi cong một chút, bàn tay phải lật lên. Bao bơm hơi phải quấn trên khuỷu tay không có tay áo và mũi tên trên bao phải ngay động mạch khuỷu tay.

Nên nhớ là nó phải ngang với trái tim. Nếu cánh tay cao hơn trái tim thì áp huyết sẽ thấp, còn nếu nó thấp hơn thì áp huyết sẽ cao. Chính vì vậy mà người ta đo không đúng cách, làm kết quả lệch lạc rồi đổ thừa máy hư.

Hiện nay trên thị trường có rất nhiều loại máy để đo áp huyết. Có loại đo ở khuỷu tay, có loại ở cổ tay thậm chí ở ngón tay, có loại bơm tay, có loại tự động rất tiện lợi, không cần huấn luyện để dùng, dễ di chuyển và không bể.  Tuy nhiên chỉ có loại thủy ngân và bơm tay là tốt hơn hết, nhưng rất bất tiện vì phải được huấn luyện kỹ lưỡng. Nhưng vì nó kình cồng bất tiện, và hay bể, dễ bị ngộ độc nên không còn được sử dụng nữa.

THẾ NÀO LÀ CAO HUYẾT ÁP?

Ðịnh nghĩa

CHA đuợc coi như là sự gia tăng sức chống lại những lực bên ngoài và độ dầy của thành mạch máu đưa tới gia tăng áp suất (systolic blood pressure). Ðo huyết áp là đo áp suất động mạch gia tăng (systolic blood pressure) và áp suất hạ xuống (diastolic blood pressure) khi máu trở về tim.

Theo Cơ Quan nghiên cứu tim của Úc (Australian Heart Foundation), là huyết áp đo được của sau ngày thử nghiệm sàng lọc 13,825 người năm 2007, khắp nơi trên toàn nước, cũng phù hợp với Y Tế Quốc Tế WHO, thì bình thường phải là dưới 140/90mmHg. Nếu nó cao hơn là CHA.

Tốt nhứt phải là:

  • 125mmHg / 75mmHg cho đàn bà và
  • 130mmHg/ 80 mmHg cho đàn ông.

 Huyết ápNhịp tim
Huyết Áp bình thường100-13980-89
CAH nhẹ          1140-15090
CHA vừa vừa   2160-170trên 90
CHA nặng        3>180>110   hãy gọi xe cứu thương

Nên nhớ là phải đo máu ba lần khác nhau mới bắt đầu trị bịnh bằng thuốc hay ăn kiêng, trừ khi nào quá cao là phải trị liền. Theo các GS Nick Zwar, Garry Jenning thì hiện nay tốt nhứt là CHA <120/80  cho những ai có nguy cơ bị tai biến mạch máu tim mạch.(July 2016)

NGUYÊN DO CỦA CHA

CHA có nhiều trường hợp không rõ nguyên do, tuy nhiên nó cũng  có thể do:

A.     CHA đầu tiên

 Cao huyết áp tự động lên cao là do:

  1. Tuổi tác: lớn tuổi dễ bị CHA. Trên 50 là có thể bị bịnh nầy, còn trên 60 có tới 40% mắc bịnh CHA. Người già tự nhiên bị cao huyết áp.
  2. Nòi giống: người da đen bị bịnh nầy nhiều hơn và nguy hiểm nhiều hơn người da trắng.
  3. Gia đình: do di truyền trong dòng họ: Cha mẹ có CHA con cái dễ bị bịnh CHA hơn người thường.
  4. Dinh dưỡng cũng dự phần làm CHA. Ðồ ăn thức uống có nhiều muối hay thiếu bồ tạc (potassium = k) và chất vôi (calcium = Ca) cũng đưa tới lên máu.
  5. Rượu, trà, cà phê cũng làm lên máu.
  6. Không hoạt động: Ngày nay khoa học tiến bộ, làm biến đổi đời sống với đầy đủ tiện nghi, khiến cho con người không có hoạt động bằng tay chân như xưa.
  7. Phì mập: Người phì mập nhứt là tuổi trẻ dễ bị CHA, ba lần nhiều hơn người thường.
  8. Sức đè nén (stress): ảnh hưởng môi sinh, môi trường nơi ở, nhứt là cơ quan làm việc cũng đưa tới lên máu.
  9. Thất nghiệp cũng có thể làm CHA, vì ăn không ngồi rồi và âu lo sầu muộn, hay trầm cảm.
  10. Thần kinh dinh dưỡng

B. CHA do sự việc ngoài ý muốn:

CHA do một bịnh nào đó gây ra:

Phần nhiều do bịnh tim mạch (Cardiovascular disorder CVD) cho người dưới 45 tuổi, còn có:

  1. Tật bẩm sinh động mạch chủ cong, động mạch thận bẩm sinh.
  2. Bịnh thận: Ðau đa nang thận (polycystic disease), tiểu đường do xơ cứng thận, renin, ghép thận.
  3. Thuốc uống: ảnh hưởng thuốc men gây CHA như: thuốc ngừa thai, thuốc kích thích thay thế (HRT), thuốc trị sưng nội bì mũi, corticosteroid, cam thảo (liquorice).
  4. Nội tuyến: bịnh pheochromocytoma, bịnh Cushing, bịnh to lớn (acromegalia),tăng năng tuyến giáp trạng (Hyperthyroidism)  phó giáp trạng (Hyperparathyroidism).
  5. thai nghén.

LÀM SAO BIẾT BỊ BỊNH CHA?

CHA có thể có triệu chứng rõ ràng, nhiều khi không có một mảy may chi hết. CHA phát hiện tình cờ khi đo áp huyết bịnh nhân mà thôi, tuyệt nhiên bịnh nhân không hề hay biết chi cả.

Nhiều khi lúc khám sức khỏe định kỳ, tìm việc, nhập học… phát hiện trong nước tiểu có chất protein cao. Phải nhờ bác sĩ gia đình theo dõi, đo huyết áp.

Có khi bịnh nhân cảm thấy:

  • nhức đầu, chóng mặt, buồn nôn,
  • dễ mệt, hồi hộp, khó thở.
  • cũng có thể thấy mắt mờ kém, thấy như có ruồi bay trước mắt,
  • chảy máu cam,
  • hay tiểu ra máu…

CÓ CẦN THỬ MÁU VÀ NƯỚC TIỂU KHÔNG?

Rất cần phải thử nước tiểu coi có chất đạm không.

Thử máu tìm cholesterol và triglyceride, tiểu đường.

Nếu cần có thể chụp quang tuyến tim-phổi.

TẠI SAO PHẢI TRỊ CHA?

 Ai mắc bịnh CHA cũng phải đi điều trị ngay, vì nó gây rất nhiều nguy hại và giết chết nhiều người một cách bất ngờ, nhứt là người trong cộng đồng Việt Nam ta hay coi thường nó.

Muốn điều trị phải phối hợp cách sinh sống, kiêng cữ ăn mặn, kiêng nhiều dầu mỡ; cữ uống nhiều rượu, trà, cả luôn  cà phê, mà phải cố công luyện tập thể thao và uống thuốc mỗi ngày.

Nếu không trị hay trị không đúng cách tỷ như:

  • không uống thuốc đều đặn,
  • không kiêng cữ đồ ăn mặn, dầu mỡ, rượu chè hút xách, cà phê cà pháo.
  • không hoạt động cơ thể, thể thao thể dục v.v… cũng không được nằm, ngồi một chỗ xem TV hay chơi games.

Tại sao phải trị bịnh?

Thật ra trị bịnh là để tránh nguy hại của CHA như:

  • Bịnh tim mạch như máu nhồi cơ tim, tai biến mạch máu não, tàn phế suốt đời.
  • Ðau bấp chuối đi đứng không quá 100m phải nghỉ (Intermittant claudicaion)
  • Hư thận, mắt mù lòa

Ðiều trị CHA để quí vị có đời sống an lành, mạnh khỏe, để an hưởng tuổi già, cho con cháu không bận bịu, an tâm làm việc, học hành và phát triển nghề nghiệp.

Ðiều trị để huyết áp hạ xuốngnhư vầy:

  • Có chất protein (proteinuria) trong nước tiểu: <120/75
  • Có bịnh tim mạch, tiểu đường, thận, tai biến mạch máu não<130/80
  • Mạch máu cơ tim, tiểu đường, tiểu đường thận và tai biến mạch máu não <140/90 hay thấp hơn nữa càng tốt.

A. Dinh Dưỡng

1. Rau cải:

Nên ăn nhiều rau cải, đậu, ngũ cốc, trái cây. Nên kiêng cữ dầu mỡ, cheese, butter, tôm tép, đồ lòng, tròng đỏ trứng gà, vịt. Cơ thể sẽ chuyển hóa các chất béo đó và cho ra phó sản như cholesterol và triglyceride.

Cholesterol chia ra loại tốt HDL (High Density Lipoproteine) và loại xấu LDL (Low Density Lipoproteine).

  • HDL tốt bởi vì nếu nó gia tăng càng nhiều chừng nào thì càng ít bị nguy hại về tim mạch.
  • Khi lượng LDL lên cao nó sẽ đóng vào thành mạch máu làm cho nó bị xơ cứng.
  • Cholesterol chung cũng có tác hại như LDL. Chúng nó làm đường kính mạch máu nhỏ lại, làm lưu lượng máu giảm đi. Máu sẽ không đủ để nuôi cơ quan nào đó đầy đủ. Mạch máu xơ dễ bể gây nhiều tai hại. Những cơ quan chịu nhiều ảnh hưởng nhứt là tim, thận và não.

Tỉ lệ cholesterol chung / HDL =4.5-1. Người ăn chay có tỉ lệ là 2.8. người có tỉ lệ 7.1 sẽ có 2 lần nguy hại về tim mạch hơn người thường.

Nên tránh mỡ mà phải ăn dầu. Dầu tốt nhứt là dầu thực vật, đa không bảo hòa (polyunsaturated fat) như dầu olive, dầu hoa hướng dương v.v…

Cá cũng là món ăn ngon. Tuyệt đối nó không làm hạ CHA, nhưng nó làm máu loãng và làm giảm máu nhồi cơ tim, tai biến mạch máu não là nhờ mỡ cá, omega-3.

Tuy là ăn rau cải, trái cây, dầu thực vật và cá rất tốt nhưng phải hội ý với BS gia đình. Tỉ dụ như mình đang uống loại thuốc như aspirin mà ăn nhiều cá thì dễ bị vết bầm, rồi dị đoan cho là ma chó cắn. Uống natrilix (thuốc lợi tiểu) để trị CHA nên ăn nhiều chuối, cam sẽ thừa potassium. Trái lại uống Lasix (thuốc lợi tiểu) thì càng thận trọng, và càng không nên ăn thêm chuối và cam, vì nó không loại bỏ potassium ra như natrilix.

2. Cữ ăn mặn,

Phải kiêng cữ các thức ăn có nhiều muối như: nước mắm, tương chao, cá khô, cá mặn, mắm phải kiêng cữ, vì chúng sẽ làm giữ nước, gây phù thủng. Nó sẽ làm CHA thêm; tim và thận làm việc không nổi sẽ dễ bị suy tim thận rất tai hại.

3. Thuốc hút

Hút thuốc lá rất tai hại vì nó chẳng những làm lên máu mà còn làm nghẽn mạch máu, vì chất nicotine làm đông máu. Thuốc lá còn đưa tới đau tim vì nó hạ HDL.

4. Rượu

Uống nhiều rượu sẽ làm máu lên cao, rất nguy hiểm. Tại Brisbane có hai người Việt thách nhau nhậu hết chai Whisky đầu không sau, nhưng vừa mới uống chai thứ hai là có người ngả ra chết tốt. 

Uống chút ít rượu chát đỏ trong bửa ăn giúp gia tăng HDL rất tốt. Gần đây các cuộc nghiên cứu cho biết uống bất cứ rượu nào cũng tốt cả. Tuy nhiên rượu chát đỏ vẫn tốt hơn hết.

5. Thể dục 

Thể thao làm ốm, xuống kí cũng giúp cho hạ huyết áp. Người mập có rất ít HDL. Nếu tập luyện xuống kí thì HDL sẽ gia tăng như vậy sẽ ít bị nguy hại về tim. Làm giảm kí rất tốt vì máu cao cũng hại, sự nguy hại tim mạch cũng giảm đi phần nào.

6. Tâm thần

Nóng giận, buồn lo, sức nén stress có thể trị bằng tâm lý, yoga, bằng thiền để thư giãn, giải tỏa tâm hồn.

B. THUỐC TRỊ CHA

  1. Thuốc lợi tiểu: thiazide, lasix, natrilix, Moduretic…
  2. Thuốc Beta blockers: Inderal, Labetolol, Pronolol, Tenormin.
  3. Thuốc làm nở mạch máu (Calcium channels): Adalat, Isoptin, Norvasc,
  4. Thuốc Angiotensin Converting Enzyme (ACE): Accupril, Capoten, Monoptril.
  5. Thuốc ACE-2: Karvea, Avapro, Micardis.
  6. Tuy nhiên lâu ngày thuốc lờn, nếu một loại thuốc không hạ CHA, phải tổng hợp hai hay ba thứ với nhau: 2+4 hay 2+5 thứ thuốc một lượt. Thí dụ: Avapro HCT, Monopril plus.
  7. Bịnh nhân trên 50 tuổi cần uống thêm một chút Aspirin 50-100mg để cho máu loãng, tránh tai hại cho tim và não.
  8. Nhiều khi phải phối hợp Angiotensin Converting Enzyme (ACE), với Inhibitor with Angiotensin receptor blocker ARB;

Trị CHA cũng cần phải làm vài thử nghiệm như máu:thận, gan, ECG  (điện tâm đồ), Holt monitor, Echo cardiogram.. .

Bịnh nhân cần trở lại tái khám một tháng sau, rồi ba, rồi sáu tháng sau. Hằng năm phải tái khám và thử máu theo dõi. Nếu cần có thể đi khám Bs thận, Bs tim. Muốn tránh tình trạng lờn thuốc, phải cho hai, ba loại thuốc khác. Nhớ uống riêng ra.

Không được tự ý bỏ thuốc hay giảm hàm lượng.

Phải uống thuốc suốt đời.

Trị CHA có kết quả tốt khi nào đạt được kết quả như sau:

  • Tuổi từ 65 và trên 65                           <140/90
  • Tuổi dưới 65 mà có tiểu đường           <130/85
  • Dưới 65 mà có tiểu đường và thận       <125/75

Muốn tránh tai biến mạch máu não, máu nhồi cơ tim, vân vân, xin quý vị đừng coi thường bịnh CHA. Phải điều trị cho đều đặn, cho đến nơi đến chốn, kiêng cữ cho đúng mức sẽ tránh được biến chứng tai hại của CHA. Có thể trị một loại không đủ hay lờn thuốc, phài phối hợp hai hay ba thứ thuốc mới được.

Dầu có uống thuốc đều đặn cũng phải đo máu hằng ngày, theo dõi tình trạng máu lên cao mà không hay. Chỉ cần lên 10mmHg thôi, sự nguy lại lên tới 30%.